Pojawienie się jakich objawów powinno nam sugerować, że mamy do czynienia z alergią?
Objawami alergii mogą być: nawracający katar, niedrożność nosa, spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła, kichanie i świąd nosa, łzawienie i/lub świąd oczu, podrażnienie gardła, kaszel (zwykle suchy, napadowy) lub napady duszności, niekiedy ze świszczącym oddechem.
Dolegliwości te mogą być całoroczne lub pojawiać się okresowo, zwykle o tej samej porze roku. Mogą występować tylko przy kontakcie z alergenami np. zwierzętami. Alergia może objawiać się również zmianami skórnymi tj. pokrzywka (swędzące bąble, wyglądające jak po poparzeniu pokrzywą), obrzęk naczynioruchowy (obrzęk w okolicach twarzy i szyi, rąk, stóp czy narządów płciowych, nie powodujący świądu), zmiany plamisto-rumieniowe z nasilonym świądem i suchością skóry, zlokalizowane szczególnie często na zgięciach łokci i pod kolanami oraz w okolicach oczu.
Mogą to być wreszcie rożnego rodzaju zmiany skórne plamisto-rumieniowe, grudkowe, czasem pęcherzykowe, związane z alergią kontaktową, czyli pojawiające się w miejscu nawracającego kontaktu skóry z alergenem.
Mam niepokojące objawy, ale nie wiem, czy to alergia, czy coś innego. Lepiej najpierw udać się do lekarza pierwszego kontaktu czy do alergologa?
To zależy.
Jeśli objawy (np. katar, kaszel lub duszność) pojawiły się kilka dni lub tygodni temu, należy najpierw zasięgnąć porady lekarza rodzinnego, szczególnie, gdy dzieje się to w okresie nasilonych infekcji, czyli jesienią i zimą.
Jeśli natomiast objawy mają charakter przewlekły, trwają ponad 2-3 miesiące lub nawracają od dawna, a szczególnie, gdy pojawiają się bardzo regularnie w określonym sezonie np. zawsze w marcu i kwietniu, wówczas należy podejrzewać alergię i należałoby się zgłosić bezpośrednio do alergologa.
Są też wyjątkowe sytuacje, w których konieczna jest pilna konsultacja alergologa. Do takich wskazań należy zaliczyć pokrzywkę czy obrzęk naczynioruchowy, a także objawy zagrażające życiu tj. nagle występująca duszność i/lub świszczący oddech, obrzęk krtani i/lub gardła, silne bóle brzucha i/lub nudności i wymioty czy zasłabnięcie, szczególnie, gdy dolegliwości pojawiły się bezpośrednio (do kilku godzin) po spożyciu pokarmu, po kontakcie z typowym alergenem np. zwierzęciem lub występują z nieznanej przyczyny.
Wskazaniem do szybkiego zgłoszenia się do alergologa będą również objawy nasuwające podejrzenie alergii po użądleniu przez owady błonkoskrzydłe, tj. osę, pszczołę, trzmiela, szerszenia (pokrzywka, obrzęk naczynioruchowy, duszność, omdlenie). Wówczas konieczna jest pilna diagnostyka alergologiczna i ustalenie dalszego postępowania.
Skąd biorą się alergie i co może być alergenem?
Alergia oznacza „odmienną reakcję” na alergeny występujące w środowisku nas otaczającym, reakcję jakiej nie prezentują osoby zdrowe.
Choroby alergiczne są uwarunkowane genetycznie, a jednocześnie mają podłoże środowiskowe. Oznacza to, że nie każdy człowiek, u którego stwierdza się geny predysponujące do rozwoju alergii, będzie miał objawy choroby. Również nie każdy, kto od urodzenia jest narażony na kontakt z alergenem (np. kotem), zachoruje. Dopiero połączenie genów i narażenia na alergeny może ujawnić się jako choroba alergiczna tj. alergiczny nieżyt nosa czy astma.
Alergeny można podzielić na wziewne, pokarmowe czy kontaktowe (podział uzależniony jest od drogi, którą alergen wnika do organizmu). Najczęstszymi alergenami są te wziewne, które dzieli się na całoroczne i sezonowe. Do tych pierwszych, wywołujących objawy przewlekłe, należą roztocza kurzu domowego i zwierzęta (najczęściej pies i kot, ale również mogą to być koń, krowa, królik, świnka morska, chomik, szczur).
Alergenami sezonowymi są: pyłki drzew, traw i chwastów. Z kolei grzyby pleśniowe tj. Alternaria i Cladosporium mogą być zarówno alergenami sezonowymi od wiosny do jesieni, jak i występować całorocznie w naszych domach. Należy pamiętać, że poza czynnikami wziewnymi, wymienionymi wcześniej, alergenem może być niemal każda substancja wnikająca do naszego organizmu różnymi drogami, tzn. pokarmy, jady owadów (szczególnie osy i pszczoły), metale, barwniki, substancje zapachowe i konserwujące w kosmetykach i środkach czystości, a nawet maściach i kremach; również leki i środki cieniujące podawane podczas różnych procedur medycznych.
Czy istnieje możliwość całkowitego pozbycia się alergii? Czy alergia może minąć samoistnie?
Genetyczne uwarunkowania do alergii człowiek ma przez całe życie. Jednak w przypadku niektórych alergii, np. na białko mleka krowiego czy jaja kurzego, obserwuje się możliwość samoistnego ustąpienia objawów alergii wraz z dojrzewaniem układu immunologicznego dziecka. Proces ten występuje u dużego odsetka uczulonych na te pokarmy, jednak nie u wszystkich.
W większości przypadków alergii wziewnych mamy do czynienia z alergią przetrwałą, a jedynym sposobem na uniknięcie objawów choroby jest poznanie alergenu ją wywołującego oraz jego eliminacja ze środowiska i unikanie kontaktu.
To samo dotyczy alergii na leki czy alergii kontaktowej – można nie mieć żadnych dolegliwości dzięki unikaniu alergenu, dlatego tak istotne jest poznanie czynnika uczulającego. W momencie braku możliwości unikania alergenu, tak jak ma to miejsce w przypadku roztoczy kurzu domowego czy pyłków roślin, jedynym przyczynowym leczeniem choroby jest odczulanie, czyli immunoterapia swoista, która może całkowicie zahamować objawy, zapobiec rozwojowi nowych alergii a nawet astmy.
Jakie są najbardziej popularne alergeny? Jakie są alergeny rzadkie i nieoczywiste?
Najczęstszymi czynnikami uczulającym człowieka są alergeny wziewne, w tym roztocza kurzu domowego oraz pyłki traw i brzozy; pokarmy (u dzieci najczęściej mleko i jajo, u dorosłych krewetki i owoce morza, orzechy, owoce, pszenica, sezam, soja); leki (przede wszystkim antybiotyki, jak też niesteroidowe leki przeciwzapalne, w tym kwas acetylosalicylowy – aspiryna) i jady owadów błonkoskrzydłych. Do alergenów nieoczywistych, które rzadziej bierze się pod uwagę, należą przede wszystkim zioła i przyprawy, lateks zawarty w produktach gumowych, barwniki lub konserwanty dodawane do produktów żywnościowych, konserwanty w kosmetykach tj. parabeny, czy enzymy – składniki proszków do prania i detergentów. Do bardzo rzadkich przyczyn alergii należą dodatki do leków np. PEG, substancja konserwująca zawarta między innymi w szczepionkach przeciw COVID-19 firm Pfizer i Moderna.
Jak postępować w przypadku, gdy ktoś w naszym otoczeniu ma ciężki atak alergii, np. duszność, wstrząs anafilaktyczny?
W przypadku udzielania pierwszej pomocy osobie z alergią należy zapytać się, na co jest uczulona (większość pacjentów zna odpowiedź) i czy ma przy sobie jakieś leki. Chory na alergię powinien nosić zawsze ze sobą leki przeciwalergiczne a chorujący na astmę lek wziewny rozkurczający oskrzela.
Dotyczy to szczególnie osób, u których występowały już wcześniej reakcje zagrażające życiu, powinni być oni zawsze wyposażeni w ampułkostrzykawkę z adrenaliną. Podstawową zasadą w udzielaniu pomocy osobie z ostrymi objawami alergii jest przerwanie narażenia na alergen, np. wyniesienie na świeże powietrze, jeśli reakcja wystąpiła po kontakcie ze zwierzęciem w czyimś domu, przerwanie spożywania pokarmu, jeśli dotyczy alergii pokarmowej czy przerwania kontaktu z jadem owada. Po użądleniu należy miejsce żądlenia przepłukać zimną wodą i schłodzić, najlepiej opatrunkiem chłodzącym czy lodem.
W przypadku nagłych objawów alergii tj. świądu skóry, kataru, kichania, zatkanego nosa, łzawienia czy pokrzywki należy jak najszybciej przyjąć tabletkę leku przeciwhistaminowego o szybkim czasie działania (najlepiej preparat zawierający cetyryzynę, lewocetyryzynę, bilastynę lub rupatadynę).
W przypadku reakcji alergicznej, której objawem jest duszność i/lub świszczący oddech, należy chorego posadzi, z nogami lekko uniesionymi do góry i podparciem pod plecy, upewnić się, że drogi oddechowe są drożne (brak ciał stałych, protezy, resztek jedzenia w jamie ustnej i gardle), zapewnić dostęp powietrza (jeśli jest taka możliwość to podać również tlen przez maskę) i niezwłocznie zastosować szybko działający lek rozkurczający oskrzela (salbutamol lub formeterol) w postaci aerozolu wziewnie (4-10 dawek z inhalatora ciśnieniowego co 20 minut) lub w nebulizacji 5-10 mg salbutamolu co 20 minut.
Każdorazowo w przypadku ciężkiej duszności nieustępującej po lekach, a szczególnie, gdy chory nie ma przy sobie leku wziewnego – należy wezwać pogotowie ratunkowe. W przypadku, gdy duszność nie jest jedynym objawem alergii lub wynika z narastającego obrzęku krtani (zwykle można to ocenić na podstawie skarg chorego, a jeśli nie jest on w stanie mówić słychać charakterystyczny świst na wdechu – objaw bezpośredniego zagrożenia życia!) należy natychmiast poddać adrenalinę z ampułkostrzykawki 0,3-0,5 mg domięśniowo w przednioboczną powierzchnię uda.
Anafilaksja to natychmiastowa, gwałtowna reakcja alergiczna zagrażająca życiu, a wstrząs anafilaktyczny jest najcięższą jej formą. Charakterystyczne dla anafilaksji są szybko rozwijające się objawy ze strony skóry (zaczerwienie, świąd, pokrzywka lub obrzęki) razem z wystąpieniem objawów z innych narządów tj. nagła duszność, chrypka, świszczący oddech lub bóle brzucha, nudności, wymioty albo zasłabnięcie, czasem wszystkie te dolegliwości mogą pojawić się niemal jeden po drugim, może się zdarzyć, że jedynym symptomem będzie zasłabnięcie. Typowym objawem wstrząsu jest zimna, spocona skóra (w anafilaksji może być swędząca, czerwona lub pokryta bąblami pokrzywkowymi lub z obrzękiem naczynioruchowym), przyspieszona czynność serca (powyżej 90 uderzeń/min), spadek ciśnienia tętniczego poniżej 90/60 mmHg lub o 30 mmHg w stosunku do ciśnienia wyjściowego.
Zarówno anafilaksja jak i wstrząs anafilaktyczny wymagają jak najszybszego podania adrenaliny 0,3 – 0,5 mg domięśniowo, w przednioboczną powierzchnię uda najlepiej z ampułkostrzykawki, dopuszcza się w sytuacji krytycznej podanie przez ubranie. Po podaniu adrenaliny bezzwłocznie należy wezwać pogotowie ratunkowe, a w oczekiwaniu na pomoc chorego położyć na płasko, z uniesionymi do góry nogami (jak wspomniano wcześniej jeśli ma nasiloną duszność należy go posadziz uniesionymi nogami).
Jeśli pacjent jest nieprzytomny, ale ma wyczuwalne tętno i oddycha, układamy go w pozycji bocznej bezpiecznej. W sytuacji, gdy dochodzi do nagłego zatrzymania krążenia (pacjent nieprzytomny, brak kontaktu słownego, brak wyczuwalnego tętna na tętnicy szyjnej, nie oddycha) w oczekiwaniu na pogotowie, należy rozpocząć resuscytację według ogólnie przyjętych zasad (30 uciśnięć mostka, 2 oddechy ratownicze).
Jak postępować w przypadku alergii sezonowej i jak poznać, że mamy z nią do czynienia?
Alergia sezonowa polega na występowaniu objawów alergicznych w momencie pylenia drzew, traw lub chwastów, czyli tylko w określonych porach roku. Objawy takiej alergii pojawiają się z różnym nasileniem, uzależnionym od nasilenia pylenia, regularnie o tej samej porze roku. Przykładowo, uczulenie na brzozę pojawia się w kwietniu, a alergia na trawy daje o sobie znać z końcem maja, w czerwcu i na początku lipca.
Alergicy są zmuszeni do stosowania leków przeciwalergicznych w porze pylenia. Astma i alergiczny nieżyt nosa pojawiające się w wyniku alergii sezonowej na pyłki roślin są wskazaniem do immunoterapii swoistej, szczególnie przy bardziej nasilonych objawach, zakłócających codzienne funkcjonowanie.
Odczulanie, czyli podawanie alergenu we wzrastających stężeniach, podjęzykowo lub podskórnie, przynosi ogromne korzyści, zabezpieczając pacjenta przed rozwojem nowych alergii, a także – co istotniejsze – przewlekłej astmy. Dzięki tej formie leczenia choroba może ulec remisji, czasem na długie lata.
Kiedy udać się do specjalisty z alergią?
Do alergologa należy zgłosić w przypadku kiedy występują objawy nawracające sezonowo lub przewlekłe, tj. kichanie, zatkanie nosa, świąd nosa, oczu lub uszu, łzawienie, spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła, zapalenie zatok przynosowych, podrażnienie gardła, chrypka, kaszel, napadowa duszność czy świszczący oddech. U dzieci wskazaniem do konsultacji są przerost migdałka gardłowego, nawracające obturacyjne zapalenia oskrzeli lub częste infekcje górnych i/lub dolnych dróg oddechowych. Wskazaniem do konsultacji ze specjalistą będą również zmiany skórne tj. pokrzywka, obrzęk naczynioruchowy, różnego rodzaju reakcje polekowe, podejrzenie alergii kontaktowej, a także reakcja anafilaktyczna.
Rozmowa z:
dr n.med. Justyną Kościuch – absolwentką I wydziału lekarskiego Akademii Medycznej w Warszawie.
- Specjalista chorób wewnętrznych
- Alergolog
- Pulmonolog
Od ukończenia studiów pracuje w Klinice Chorób Wewnętrznych, Pneumonologii i Alergologii w Samodzielnym Publicznym Centralnym Szpitalu Klinicznym Uniwersytetu Warszawskiego w Warszawie, ul. Banacha 1a.
